Powiedzieliśmy już parę słów o zasadzie ryzyka, warto jednakże rozwinąć temat, gdyż zagadnienie jest trudne i bardzo ciekawe. Zasada ryzyka to, inaczej rzecz ujmując, odpowiedzialność zobowiązanego (jeżeli zobowiązany był ubezpieczony to zakładu ubezpieczeń) za zaistniałe zdarzenie bez rozpatrywania elementu winy. Można zatem powiedzieć, że ustawodawca przesądza w pewnych określonych sytuacjach o odpowiedzialności jakiegoś podmiotu bez względu na to, czy ponosi on winę, czy nie. Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka jest najostrzejszą z form przewidzianych przez Kodeks cywilny. W zakresie odszkodowań, została uregulowana w art. 433 – 436 Kodeksu cywilnego.
W myśl art. 433 Kodeksu cywilnego:
Za szkodę wyrządzoną wyrzuceniem, wylaniem lub spadnięciem jakiegokolwiek przedmiotu z pomieszczenia jest odpowiedzialny ten, kto pomieszczenie zajmuje, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłączenie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą zajmujący pomieszczenie nie ponosi odpowiedzialności i której działaniu nie mógł zapobiec.
Art. 434 Kodeksu cywilnego stanowi:
Za szkodę wyrządzoną przez zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części odpowiedzialny jest samoistny posiadacz budowli, chyba że zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części nie wynikło ani z braku utrzymania budowli w należytym stanie, ani z wady w budowie.
Art. 435 Kodeksu cywilnego:
§ 1
Prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.) ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności.
§ 2
Przepis powyższy stosuje się odpowiednio do przedsiębiorstw lub zakładów wytwarzających środki wybuchowe albo posługujących się takimi środkami.
Art. 436 Kodeksu cywilnego, stanowi:
§1
Odpowiedzialność przewidzianą w artykule poprzedzającym ponosi również samoistny posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody. Jednakże gdy posiadacz samoistny oddał środek komunikacji w posiadanie zależne, odpowiedzialność ponosi posiadacz zależny.
§2
W razie zderzenia się mechanicznych środków komunikacji poruszanych za pomocą sił przyrody wymienione osoby mogą wzajemnie żądać naprawienia poniesionych szkód tylko na zasadach ogólnych. Również tylko na zasadach ogólnych osoby te są odpowiedzialne za szkody wyrządzone tym, których przewożą z grzeczności.
Jak wspomniano na początku artykułu, istotą zasady ryzyka jest z góry przesądzona odpowiedzialność. Jednakże istnieją sytuacje, w których podmiot ponoszący odpowiedzialność na zasadzie ryzyka może zwolnić się od tej odpowiedzialności. W prawie cywilnym mówi się wtedy o zaistnieniu tzw. przesłanek egzoneracyjnych. Wyróżnia się trzy następujące sytuacje:
- siła wyższa,
- wyłączna wina poszkodowanego,
- wyłączna wina osoby trzeciej.
Zaistnienie każdej z ww. przesłane wyłącza zasadę ryzyka. Warto wskazać, że od odpowiedzialności w myśl art. 426 Kodeksu cywilnego zostanie zwolniony małoletni, który nie ukończył lat trzynastu. Osoba, która z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, nie jest również odpowiedzialna za szkodę w tym stanie wyrządzoną, chyba że była pod wpływem napojów odurzających albo innych podobnych środków (vide art. 425 Kodeksu cywilnego).
Wskazaliśmy, że odpowiedzialność prowadzącego samochód w myśl art. 436 Kodeksu cywilnego oparta jest na zasadzie ryzyka, warto jednak skupić się na tym przepisie ze względu na powszechność jego zastosowania. Zostanie on dokładnie omówiony w następnym artykule.